«الحمدلله الواقف علی الضّمائر و مُطّلعُ السّرائر...» و بعد، چون این دنیا محل زوال و مقام فنا و ارتحال است، لهذا وقف کرد توفیق آثاری امیر سید جلالُ المِلّه و الدّین، محمد بن سیّد المرحوم، امیر سیّد لطیف شاه- خالصا مخلصا لله تعالی و طلبا لمرضاته، همگی و تمامی قریه مشهوره به شهرآشوب که واقع است در بلوک نواحی و کلاته نصیری واقع در بلوک استرآباد... (ادامه وقف‌نامه...) بر زوار و ابناء السبیل زُوّار امام الجنّ و الانس ثامن الائمه الاطهار(ع)... الامام الهُمام علی بن موسی بن جعفر(ع)... (ادامه وقف‌نامه) و شرط کرد واقف مذکور که متولی مذکور یک دانگ از شش‌دانگ محصولات موقوفات مذکوره را به جهت حق التولیه خود تصرف نماید و تتمّه آن را به مستحقین زوار مذکور به شرط مذکور قسمت نماید و متولّی مذکور قبول تولیت مذکور علی النّهج المذکور نمود... و کان ذالک فی غرّه شهر رمضان المبارک سنه خمسین و تسع مائه الهجریةُ النّبویّه (۹۵۰ ه. ق)...».
این بخشی از متن وقف‌نامه یکی از موقوفات قدیمی و معروف آستان قدس رضوی به نام موقوفه مرحوم «امیر جلال‌الدین سید محمد بن لطیف شاه» است که در سال ۹۵۰ هجری قمری یعنی در حدود ۴۹۶ سال پیش نگاشته شده است.
آستان قدس رضوی به عنوان بزرگ‌ترین نهاد موقوفاتی جهان اسلام مطرح است و موقوفات و نذورات، دو پایه اساسی هزینه‌های این نهاد به شمار می‌رود. از قدیم‌الایام رعایت دقیق غبطه وقف و عمل به نیات واقفان در تشکیلات منسوب به بارگاه مطهر امام هشتم(ع) از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است، در این میان، مدیریت نظارت بر موقوفات آستان قدس رضوی وظیفه حساس و سنگینی برعهده دارد.
به همین بهانه سراغ سید محمدرضا علوی، رئیس اداره نظارت بر عواید و اجرای نیات واقفین در این مدیریت رفتیم و وی در گفت‌وگوی صمیمانه با خبرنگار روزنامه قدس به موضوعاتی همچون نظارت بر اجرای نیات واقفان، بودجه موقوفاتی، پویا بودن نهاد وقف و... اشاره کرد. او کارشناس ارشد رشته مدیریت بوده و ۲۹ سال سابقه فعالیت در آستان قدس رضوی را دارد. در ادامه، بخش‌هایی از این گپ و گفت دوستانه را دنبال کنید.
متن وقفنامهها به دقت خوانده می‌شود
این اداره وظیفه نظارت بر درآمد (عواید) موقوفات آستان قدس رضوی و نظارت بر اجرای دقیق نیات واقفان مطابق وقف‌نامه را بر عهده دارد. این کار به این صورت انجام می‌شود که هر وقف‌نامه به‌طور دقیق مطالعه و موارد مندرج در آن از نظر نیت واقف، موارد مصرف موقوفه (شرح مصرف) و... استخراج می‌شود. سپس درآمد موقوفات توسط اداره‌ها، شرکت‌ها، مؤسسات و بخش‌های وابسته به بنیاد بهره‌وری موقوفات آستان قدس رضوی به این اداره اعلام می‌شود.
پس از اعلام میزان درآمد هر موقوفه و کسر هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم مربوط به نگهداری هر موقوفه، درآمد خالص آن براساس نیات واقفان در جداول مربوط گنجانده می‌شود تا در سرفصل‌های مربوط به نیات واقفان (۲۶ سرفصل) هزینه شود. سرفصل‌هایی مانند روشنایی، تنظیف و تعطیر حرم مطهر، تعمیرات بیوتات، دارالشفا و بیمارستان‌ها و مراکز درمانی وابسته، مهمانسرا و اطعام، امور مربوط به زائران، خدمه حرم مطهر، اعیاد، سوگواری و روضه‌خوانی، ایتام و سادات، فقرا و مستمندان، طلاب، سادات و اهل علم (جهت هزینه تحصیل)، هزینه‌های مربوط به تهیه فرش، امور فرهنگی، کتابخانه، حفاظ و مقابر و ...
پس از تهیه و ابلاغ بودجه موقوفاتی به تفکیک سرفصل‌های یاد شده، وظیفه پیگیری و تهیه گزارش اجرای صحیح نیات واقفان به عهده این اداره است.
بودجه موقوفاتی چیست؟
یکی از مهم‌ترین جنبه‌های شرعی و قانونی در مقوله وقف، توجه به نیات واقفان و عمل به آن است. رهبر معظم انقلاب در دیدار مسئولان اوقاف کشور فرمودند: «... مهم‌ترین مسئله در وقف، عمل امینانه نسبت به موضوع وقف است...». از طرف دیگر و در همین راستا، تولیت معزز آستان قدس رضوی بارها بر این موضوع تأکید و اشاره داشته است، مبنی بر اینکه «... وظیفه داریم به عنوان امانتداران، به انجام کلمه به کلمه وقفنامهها و نیات واقفان اهتمام بورزیم».
بر این اساس و با توجه به اهمیت عمل دقیق به نیات واقفان و متن وقفنامهها، از دیرباز در تشکیلات آستان قدس رضوی تهیه «بودجه موقوفاتی» بر اساس میزان عواید رقبات موقوفاتی و تقسیم آن براساس نیات واقفان در وقفنامهها، مرسوم و معمول بوده است. به زبان ساده‌تر بودجه موقوفاتی، میزان درآمد موقوفه را متناسب با نیات واقفان در وقفنامهها تقسیم و به حوزه اجرای نیات مثلاً حوزه روشنایی، مهمانسرا، فرش، تعطیر(عطرافشانی)، خدمه حرم مطهر، کتابخانه و... ابلاغ می‌کند.
همه ساله فرایند تهیه بودجه موقوفاتی از مهرماه آغاز و تا پایان اسفند به طول می‌انجامد تا برای اجرا در سال آینده آماده ابلاغ شود. این ابلاغ پس از تأیید و تنفیذ تولیت آستان قدس رضوی اعلام و ازطریق این مدیریت، برای اجرا به حوزه‌های اجرای نیات واقفان ابلاغ می‌شود. بنابراین بودجه موقوفاتی هر ساله و در جهت اجرای صحیح نیات واقفان و مطابق با موارد مندرج در وقفنامهها تنظیم شده و پس از کسب اجازه از تولیت آستان قدس رضوی در موارد یاد شده هزینه می‌شود. به عبارت دیگر بودجه موقوفاتی همچون سند راه سالانه در اجرای نیات واقفان به شمار می‌رود.
پویا بودن نهاد وقف و موقوفات
وقف و موقوفات یک نهاد پویاست، به‌طوری که با رعایت موارد مندرج در وقفنامهها و اجرای نیات دقیق واقفان و مطابق ضوابط شرعی و قانونی، می‌توان از آن‌ها برای رفع نیازهای عام‌المنفعه زائران و عموم مردم استفاده کرد.
این موضوع در آستان قدس رضوی بسیار مشهود و قابل بررسی است. در این نهاد مقدس موقوفاتی وجود دارند که یک، دو یا چند سده از زمان وقف آن‌ها می‌گذرد، اما امروزه، بخشی از عواید و درآمد این موقوفات با رعایت موارد و ضوابط شرعی و قانونی که بیان شد و پس از کسب اجازه از محضر تولیت آستان قدس رضوی به عنوان متولی موقوفه و همچنین با اطلاع ناظر موقوفات، برای رفع نیازهای عموم مردم و اقدامات عام‌المنفعه هزینه می‌شود.
مثلاً در سال ۱۴۰۱ و با توجه به اعلام نیاز بیمارستان منتصریه مشهد و اعلام نظر کارشناسان و متخصصان مربوط و کادر درمانی این بیمارستان مبنی بر درخواست خرید یک دستگاه سونوگرافی پیشرفته برای انجام مراحل تشخیصی در زمینه بیماری‌های مختلف و تسریع در روند امور درمانی بیماران، پس از موافقت تولیت معزز آستان قدس رضوی و از محل درآمد یکی از موقوفات این نهاد مقدس به نام موقوفه مرحومه مغفوره بانو «احترام السلطنه (رابعه) قهرمان» این دستگاه سونوگرافی پیشرفته توسط آستان قدس رضوی برای بیمارستان منتصریه مشهد خریداری و تحویل مسئولان این بیمارستان داده شد.
شاید برایتان جالب باشد که مطابق موقوفه یاد شده که حدود ۹۰ سال پیش (سال ۱۳۱۱ شمسی، مطابق با سال ۱۳۵۱ قمری) وقف شده است، تمامی هزینه‌های درمانی و نگهداری بیمارستان منتصریه مشهد از محل درآمد این موقوفه تأمین می‌شود. نکته مهم این است این اقدام خیرخواهانه و عام‌المنفعه در کمک به بیماران و تجهیز این بیمارستان، به برکت وقف و نیت واقف و با همت و تلاش تشکیلات وابسته به نهاد مقدس آستان قدس رضوی انجام شده است.
مورد بعدی موقوفه شخصی به نام مرحوم «محمود بیگا» است. این واقف در سال ۱۱۲۰ هجری قمری یعنی ۳۲۶ سال پیش، موقوفه‌ای را وقف تشکیلات بارگاه مقدس امام رضا(ع) در آستان قدس رضوی کرده که عواید و درآمد آن براساس وقف‌نامه باید در زمینه موارد مصرف و در راستای رسیدگی به امور ایتام سادات مستمند و نیازمند و همچنین فقرا و نیازمندان به مصرف برسد.
هم‌اکنون براساس ضوابط شرعی و قانونی و مطابق وقف‌نامه موجود، درآمد این موقوفه از محل مزرعه محراب خان مشهد، سالانه در زمینه تأمین برخی از کمک‌هزینه‌های معیشتی ۴۰ نفر از ایتام (مطابق نظر واقف) و امور مختلف زندگی آنان (تحصیل، درمان، امور اجتماعی و...) هزینه می‌شود. حتی واقف تأکید کرده این هزینه‌ها به‌گونه‌ای انجام شود که گویی مسئولان و متولیان امر دارند برای فرزندان خود هزینه می‌کنند. به عبارت دیگر، منظور و هدف واقف این بوده که مسئولان اجرای این موقوفه، این ایتام را مثل فرزندان خود دانسته و به بهترین نحو برای آنان هزینه کنند.
درآمد این موقوفه هم‌اکنون با نظارت این اداره، توسط بنیاد کرامت رضوی وابسته به تشکیلات آستان قدس رضوی و در زمینه نیات واقف هزینه می‌شود. این‌گونه موارد نشان‌دهنده پویا بودن موضوع وقف در هر زمان برای انجام اقدامات اجتماعی در راستای رفع نیازهای عام‌المنفعه است که این کار البته با رعایت ضوابط شرعی و قانونی و مطابق با نیات واقف و موارد مندرج در وقف‌نامه انجام می‌شود.
نظر شما